HISTORIA SKOPJE
Na początku była iliryjska osada Scupi (stanowisko archeologiczne z pozostałościami miasta, położone jest w północno-zachodniej części Skopje). Ilirowie to starożytny lud indoeuropejski zamieszkujący u schyłku epoki brązu tereny dzisiejszej Macedonii. Po nich pojawili się tu greccy Macedończycy a później Rzymianie. W kolejnych wiekach tereny zostały opanowane przez plemiona słowiańskie, a Skopje stało częścią państwa bułgarskiego. Potem przez wiele wieków tereny te, podobnie jak całe Bałkany, znalazły się pod panowaniem Turków i Imperium Osmańskiego.
Po I wojnie światowej część Macedonii wraz ze Skopje weszła w skład Królestwa Jugosławii. W czasie II wojny światowej była okupowana przez Niemców, a następnie przez faszystowskie siły bułgarskie. Po wyzwoleniu miasto stało się stolicą Jugosłowiańskiej Republiki Macedonii.
Po jej rozpadzie, w 1991 roku proklamowano niepodległe państwo – Republikę Macedonii ze stolicą w Skopje. Ze względu na protest Grecji, która rościła sobie prawo do nazwy Macedonia oraz spuścizny po starożytnym państwie Filipa II i Aleksandra Macedońskiego, na arenie międzynarodowej oficjalnie używano nazwę FYROM (Former Yugoslav Republic Of Macedonia) czyli Była Jugosłowiańska Republika Macedonii. Konflikt ten był również przyczyną blokowania przez Grecję wejścia Macedonii do struktur europejskich oraz wymusił na Macedonii zmianę wyglądu flagi narodowej w 1992 roku.
W połowie 2018 roku premierzy obu krajów potwierdzili osiągnięcie porozumienia w sprawie zmiany nazwy Macedonii na Republika Macedonii Północnej. Na początku 2019 roku macedoński parlament ratyfikował porozumienie, akceptując poprawki do konstytucji sankcjonujące zmianę nazwy kraju. Po ratyfikacji porozumienia przez stronę grecką, ostatecznie 12 lutego nowa nazwa kraju „Republika Macedonii Północnej” zaczęła oficjalnie obowiązywać.
TRAGEDIA, KTÓRA ZMIENIŁA SKOPJE
Na obecny wygląd stolicy, wpływ miały dwa wydarzenia z lat 60-tych: powódź i trzęsienie ziemi. Data 26 lipca 1963 roku i godzina 05:17 na zawsze zapisały się w historii miasta. Kilka liczb: czas: 17 sekund, siła: 6,1 stopni w skali Richtera, 80% powierzchni miasta w gruzach, śmierć: 1070 osób, rannych: 3000, bez dachu nad głową: ponad 150 tysięcy.
Wskazówki zegara na starym budynku Dworca Kolejowego, pełniącego dziś funkcję muzeum oraz pomnika przypominającego o ofiarach, zatrzymały się na godzinie, w której trzęsienie się rozpoczęło. W pomoc Skopje zaangażował się cały świat. Zorganizowano konkurs na odbudowę stolicy, w którym zwyciężył polski projekt. Powstająca zabudowa utrzymana była w stylu brutalizmu i funkcjonalizmu tak charakterystycznego dla czasów komunizmu, a więc dużo betonu i jeszcze więcej szarzyzny. W XXI wieku nastąpiły kolejne zmiany, które w istotny sposób wpłynęły na obecny wygląd Skopje.
NOWE SKOPJE
Macedonia zamieszkana jest dziś w większości oczywiście przez Macedończyków, ale dużą część społeczeństwa stanowią Albańczycy. Na ulicach możecie usłyszeć wiele różnych języków. W samym Skopje ludzie często mówią po macedońsku, albańsku i turecku. Różnorodność i kontrasty widać także w architekturze. Po jednej stronie Vardaru, rzeki przepływającej przez Skopje, mamy starą dzielnicę turecką, a po drugiej, część nowoczesną, pełną nowych, monumentalnych budynków, gigantycznych pomników, posągów i statków cumujących na płytkiej rzece.
Wszystko to dzięki projektowi „Skopje 2014”, w ramach którego zbudowano nowe oblicze stolicy. W ścisłym centrum nad rzeką powstało kilkanaście neoklasycystycznych budynków takich jak np. gmach opery, teatr i muzea, mosty i 40 wielkich pomników przedstawiających bohaterów narodowych i przedstawicieli ważnych dla macedońskiej kultury. Ta megalomania władz i pomysłodawcy tego projektu (premiera Nikoła Gruewskiego, rządzącego w latach 2006-2016) kosztowała 500 milionów euro. Ta rozrzutność miała pokazać, że Macedonia jest wielkim krajem i zachęcić turystów do odwiedzania stolicy.
Odnowione centrum stało się największą atrakcją Skopje i symbolem patriotycznej dumy. Centrum Skopje w chwili obecnej to unikalne skrzyżowanie tego, co „stare” i „nowe”. Idea nowoczesnego miasta łączy się z licznymi odwołaniami do tradycji historycznych. Nowe Skopje atrakcyjne staje się szczególnie po zmroku – place, fontanny i pomniki są pięknie oświetlone.
REALIZACJA PLANU „SKOPJE 2014” – PLAC MACEDONII
Rozmach projektu „Skopje 2014” najlepiej ocenić stojąc w centralnym punkcie miasta – na Placu Macedonii (w przeszłości plac nosił imię Marszałka Tito – dyktatora komunistycznej Jugosławii). Plac znajduje się na wprost Kamiennego Mostu i jest areną wielu miejskich wydarzeń, np. koncertów. W trakcie mojego pobytu odbywały się tam zawody w ulicznej koszykówce. Na samym środku placu uwagę zwraca monumentalny, 15-metrowy pomnik Aleksandra Macedońskiego, zbudowany na 20-lecie niepodległości Macedonii (do tego należy doliczyć jeszcze 10 metrowy cokół na którym stoi)., Oficjalnie nie jest to jednak pomnik Aleksandra Wielkiego, ale „Wojownika na Koniu”(związane jest to z trudnymi relacjami grecko-macedońskimi). W otoczeniu Wojownika postawiono monumenty strzegących go żołnierzy (każdy wysoki na 3 metry) i lwów (każdy po 2,5 metra). Na samym placu lub w bezpośrednim jego pobliżu znajdują się też inne pomniki lokalnych bohaterów jak Goce Delcev (rewolucjonista i twórca zbrojnej bojówki walczącej z Turkami na przełomie XX wieku), Dame Gruev, ale też postacie dość luźno związane z Macedonią, takie jak rzymski cesarz Justynian I, czy car Bułgarii Samuel, monumenty „Poległych bohaterów Macedonii” czy twórców Wewnętrznej Macedońskiej Organizacji Rewolucyjnej.
Kolejne gigantyczne monumenty zlokalizowane są w Parku Wojowniczek o Wolność. Jest to jedno z nielicznych nie betonowych miejsc, gdzie ocalono trochę zieleni. Aby się do parku dostać, należy przejść ulicą 11 Października (nazwa upamiętnia Dzień Powstania antyfaszystowskiego) mijając kolejny olbrzymią budowlę, która powstała w ramach planu „Skopje 2014”- Porta Macedonia. Jest to macedoński łuk triumfalny, wzorowany na słynnym odpowiedniku w Paryżu. Jego fasadę zdobią rzeźbione sceny z historii kraju.
KAMIENNY MOST
Nad przepływającą w okolicach Placu Macedonii rzeką Vardar przerzucone zostały na przestrzeni niecałych 200 metrów trzy piesze kładki (a budowana jest kolejna). Łączą współczesne centrum miasta ze starą dzielnicą osmańską Čaršiją. Pierwsza z nich to Most Sztuki – bogato ozdobiony pomnikami macedońskich muzyków, pisarzy i twórców kultury. Obok, most „Oko”, zdobiony przez pomniki postaci będących przekrojem przez macedońską historię – od Aleksandra Wielkiego przez Filipa II Macedońskiego i prawosławnych biskupów z wczesnego średniowiecza po macedońskich monarchów sprzed kilku wieków. Kawałek dalej przez rzekę przerzucony jest najstarszy z nich – Kamienny Most z XIV wieku. Powstał za panowania tureckiego sułtana Mehmeda Zdobywcy (poważnie zniszczony podczas trzęsienia odzyskał swój pierwotny wygląd w 1992 roku). Mówi się, że podczas jego budowy Turcy wykorzystali kamienne kolumny, na które wcześniej nadziewano głowy przeciwników politycznych. Pełnił też funkcję miejsca straceń antytureckich rebeliantów. Obecnie symbol miasta i element jego herbu, najważniejsza i najbardziej rozpoznawalna wizytówka miasta.
ČARSIJA – TURECKIE SKOPJE
Po lewej stronie Vardaru znajdziemy zupełnie inne Skopje. Mijamy kolejne gigantyczne pomniki, jeszcze bardziej gigantyczną fontannę z rzeźbami ku czci macedońskich matek oraz dawny budynek łaźni miejskiej. Budynek z licznymi kopułami, zbudowany został w XV wieku z rozkazu wezyra Daud Paszy. Legenda głosi, że zbudował ten hamam (łaźnię turecką) dla swojego haremu. Dopiero później, przed jego wyjazdem z miasta, budynek przekształcono w łaźnię miejską. Obecnie w budynku działa Galeria Sztuki. Za budynkiem zaczyna się Čaršija, najstarsza, na poły muzułmańska dzielnica handlowa Skopje, w której kryje się prawdziwe serce miasta. Čaršija to miasto w mieście. Jest najlepiej zachowanym tego typu zespołem urbanistycznym w Europie, dzięki temu że przetrwało trzęsienie ziemi z 1963 roku w stanie niemal nienaruszonym.
Toczy się tu życie kulturalne, handlowe i towarzyskie Skopje. Można bez końca włóczyć się wąskimi, krętymi uliczkami mijając małe kamienice, żywcem wyjęte z poprzednich wieków. Można zaglądać do warsztatów rzemieślniczych, sklepów z rękodziełem i pamiątkami oraz lokali gastronomicznych, które wieczorami pękają w szwach. To tu napijemy się najlepszej kawy tureckiej, czaju, a także piwa Skopsko. Napełnimy nasze brzuchy, zajadając się lokalnymi potrawami takimi jak tavče gravče, burek, kebabcze czy pljeskavica z nieodłączną sałatką szkopską.
Tutaj widać muzułmańskie oblicze Macedonii – w knajpach przesiadują tylko mężczyźni (oczywiście jest też płeć piękna, ale to wyłącznie turystki), po targu chodzą kobiety w chustach, a z licznych minaretów słychać nawoływanie muzeinów. Naprawdę można się poczuć jak w Turcji, co jakiś czas trafiając na średniowieczne zabytki z XIV i XV wieku, takie jak meczety Murata Paszy, Aldży Dżamij, Hjunkara Dżamij. Niektóre z nich są naprawdę niewielkie i by je dostrzec, trzeba się wysilić. Najbardziej rozpoznawalnym i najpiękniejszym jest Meczet Mustafa Pashy z wyraźnie dominującym na pozostałymi budowlami smukłym i wysokim na 42 metry minaretem.
TWIERDZA KALE – PONAD SKOPJE CZĘŚĆ PIERWSZA
Kolejny symbol i element krajobrazu Skopje – Twierdza Kale. Jej ruiny i dobrze zachowane mury wznoszą się nad Čaršiją, będąc idealnym punktem widokowym na panoramę stolicy. Oświetlone w nocy mury prezentuje się monumentalnie, jednak jej wnętrze zdecydowanie rozczarowuje, poza wypaloną trawą, krzakami, jaszczurkami, porozrzucanymi kamieniami i szkieletem świątyni chrześcijańskiej z XIII wieku w środku nie ma nic.
Podczas badań archeologicznych odkryto ślady dawnej warowni i świątyni iliryjskiej z czasów bizantyjskich. W trakcie przechodzenia z rąk do rąk w burzliwych czasach wojen i walk, twierdza była kilkukrotnie przebudowywana. Jej część została uszkodzona w trakcie trzęsienia ziemi z 1963 roku. Wysuwane są plany, by odbudować twierdzę i zamek, ale obecnie największym i jedynym atutem tego miejsca pozostaje widok na miasto.
VODNO – PONAD SKOPJE CZĘŚĆ DRUGA
Wspominałem już wielokrotnie o monumentalnych budynkach i przede wszystkim pomnikach, jednak najpotężniejszą atrakcją Skopje jest krzyż Millenium na szczycie góry Vodno. Mierząca 66 metrów stalowa konstrukcja zbudowana została z okazji 2000 lat chrześcijaństwa na macedońskich ziemiach. Doskonale widoczna, podobno widać ją w promieniu 100 kilometrów, dzięki oświetleniu nie sposób nie zobaczyć jej również w nocy.
Na szczyt można się dostać pieszo z centrum, bądź bezpośrednio z Kanionu Matka. Dla wygodniejszych dostępna jest komunikacja miejska lub prywatny samochód, którym można zaparkować na parkingu przy dolnej stacji kolejki gondolowej (koszt około 10 zł). Istotna kwestia, która miała wpływ na to, że na górę Vodno nie trafiliśmy – w poniedziałki kolejka nie kursuje. Na pieszą wędrówkę nie mieliśmy już czasu. Mając za sobą doświadczenie ze wspinaczki do monastyru św. Mikołaja w Kanionie Matki, nie chcieliśmy ryzykować podejścia pieszego przy wysokiej temperaturze w dniu wyjazdu z miasta.
Na szczyt oczywiście warto się wybrać dla widoków na miasto i dolinę Vardaru. Na samej górze dostępne są kawiarnie, placyk zabaw dla dzieci i miejsca piknikowe.
DOM MATKI TERESY ZE SKOPJE
Matka Teresa z Kalkuty urodziła się w Skopje w albańskiej rodzinie jako Anjezë Gonxhe Bojaxhiu i mieszkała w mieście przez kilkanaście lat. Dom, w którym mieszkała od urodzenia, tak jak większość budynków w mieście, również uległ całkowitemu zniszczeniu podczas trzęsienia ziemi. Podobnie stało się z pobliskim kościołem katolickim Najświętszego Serca Jezusa, w którym dzień po narodzeniu została ochrzczona i w którym przyjęła Pierwszą Komunię Świętą.
W miejscu, gdzie się kiedyś znajdowały przy ulicy Macedońskiej, w ścisłym centrum miasta, postawiono nowy kościół, którego jest patronką, dom pamięci, tablicę pamiątkową i jej pomnik. Zgarbiona staruszka w habicie nieznacznie góruje nad przechodniami. Jakże różni się od innych zbudowanych w Skopje pomników.
W Domu Pamięci mieści się muzeum. Na ścianach pamiątkowe zdjęcia (z rodziną, z siostrami ze zgromadzenia, wśród chorych, wśród przywódców największych państw), w gablotach dewocjonalia, modlitwy spisane na pożółkłych kartkach papieru, na środku sali stół z dawną zastawą, w rogu stara szafa i łóżko, nad nim krucyfiks. Do najważniejszych eksponatów należą: akt urodzenia Matki Teresy, jej sari, odręczny modlitewnik, różaniec i krzyż (niestety w muzeum w tym samym czasie była duża wycieczka, która skutecznie utrudniła robienie zdjęć). Nad galerią znajduje się mała kaplica, w której sprawowane są nabożeństwa.
STADION W SKOPJE
Nie byłbym sobą, gdybym nie skorzystał z okazji i nie odwiedził też stadionu położonego nad Vardarem (to też nazwa stołecznej drużyny piłkarskiej grającej na tym obiekcie). Obok stadionu znajduje się akademia piłkarska Vardaru Skopje. W pomieszczeniach pod stadionem zlokalizowano sklep klubowy oraz 4 sklepy ze sprzętem AGD, każdy należący do innej sieci. Sam stadion z zewnątrz wygląda na zniszczony, jednak wewnątrz prezentuje się porządnie. W 2017 rozegrano na nim finał Superpucharu Europy między Realem Madryt a Manchesterem United.
W 2009 roku nazwa została zmieniona ze Stadionu Gradskiego (Miejskiego) na Narodową Arenę Filipa II Macedońskiego, na cześć starożytnego króla Macedonii – kolejny „kuksaniec” w stronę Greków w związku z historią konfliktów między oboma państwami.
W Skopje spędziłem w sumie niecałe dwa dni i myślę, że to miasto zostanie na trochę w mojej pamięci. Jakże odmienne od innych europejskich stolic. Zdecydowanie nie jest ładne, ale projekt „Skopje 2014” i gigantomania architektów nie dają o sobie zapomnieć. Miasto ciężko naznaczone powodzią i trzęsieniem ziemi przechodzi nieustanne zmiany, przy placu Macedonii powstają kolejne budynki. Symbolem tych zmian niech będzie to, że w 2018 będąc w Skopje, gościłem w Byłej Jugosłowiańskiej Republice Macedonii, a dziś, kończąc ten tekst w lutym 2019 roku opisuję stolicę Republiki Macedonii Północnej.
Z notatnika turysty 